The other side of ART

Μία άλλη πλευρά της Τέχνης

Δεν λέω τα πάντα, αλλά ζωγραφίζω τα πάντα - Πάμπλο Πικάσο
Yo no digo todo, mas pinto todo.

Αυτή είναι η μοίρα του καλλιτέχνη: Μια ζωή να τον κρίνουν άνθρωποι που έχουν λιγώτερο ταλέντο, λιγώτερη φαντασία και λιγώτερο γούστο από αυτόν - Ρόντα Αλεξάντερ.

Αφηρημένη τέχνη: Έργα ατάλαντων, πουλημένα από τους ασυνείδητους στους εντελώς άβουλους και μπερδεμένους - Άγνωστος.

Ας διαβάσουμε τώρα ένα σύγχρονο παραμυθάκι:

"Έλεγε κάποιος  κάποτε: Ο μοντέρνος χορός με συναρπάζει, η σύγχρονη μουσική όμως (στην οποία κυρίως στηρίζεται), μόνη της και ως αυτοτελές ακρόαμα, μου είναι συχνά ιδιαίτερα απωθητική, αφού συνήθως ακολουθεί τον άτυπο κανόνα της σύγχρονης τέχνης να θυμίζει λίθους, πλίνθους και κεράμους ατάκτως ερριμμένους και κυρίως να αποφεύγει τη μελωδία και την αρμονία, όπως ο διάβολος το λιβάνι. Και κατέληξα στην προσωπική διαπίστωση ότι σήμερα για να αναγνωρισθεί κάποιος ως καλλιτέχνης σε οποιονδήποτε τομέα (μουσική, ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική ακόμη και ποίηση) θα πρέπει να αποφεύγει το αρμονικό, το συμμετρικό, το μελωδικό, το ωραίο, το σαφές, το κατανοητό. Η κενολογία, η παραφωνία, η ακαλαισθησία, η ανισορροπία, το άσχημο, το απωθητικό, το κακόγουστο, το αφύσικο, το θορυβώδες, το ακατανόητο φαίνεται ότι συνιστούν στον αιώνα μας τις βάσεις, για να δημιουργήσεις ένα έργο τέχνης, που θα μπορέσει να γίνει ευρέως αποδεκτό. 

 Δεν είχε προλάβει ο αφηγητής μας να συμπληρώσει αυτές τις εμπειρικές και ακραίες απόψεις του και κάποιος ευγενικός κύριος, που καθόταν δίπλα του, τον χαιρέτησε και του συστήθηκε. Ήταν ένας από τους πιο γνωστούς σύγχρονους συνθέτες έντεχνης μουσικής. Αισθάνθηκε πολύ άσχημα, καθώς ήταν βέβαιος, ότι είχε ακούσει αυτά που έλεγε και του ζήτησε συγγνώμη, γιατί ήταν πιθανόν αθέλητα να τον έθιξε.

Και τότε κατάπληκτος, τον άκουσε να του απαντά: «Μα δεν έχετε άδικο σε αυτά που σκέπτεσθε. Σας βεβαιώνω ότι αυτά περίπου ισχύουν. Και εγώ, για να γίνω δεκτός ως σύγχρονος συνθέτης έντεχνης μουσικής, προσπαθώ να αποφεύγω τη μελωδία, την αρμονία, αυτό που απομνημονεύεται και τραγουδιέται. Αλλιώς δεν θα μπορούσα να σταδιοδρομήσω!». 

 Ο αφηγητής μας έμεινε κυριολεκτικά άναυδος. Και επί καιρό διερωτόταν, αν αυτά που του είπε ο συμπαθέστατος και όντως αξιόλογος αυτός συνθέτης, ελέγοντο στα σοβαρά ή ως ειρωνική απάντηση στα όσα είπε. Ώσπου διάβασε κάπου ένα απόσπασμα από μια συνέντευξη του Πάμπλο Πικάσο, ενώπιον των δημιουργημάτων τέχνης του οποίου, υποκλίνονται οι απανταχού της γης φιλότεχνοι και μελετητές της ζωγραφικής, και η ασχήμια των έργων του οποίου του προκαλούσε και του προκαλεί πάντα εξαιρετική απώθηση. Στην συνέντευξή του αυτή προς τον διάσημο συγγραφέα Τζιοβάνι Παπίνι, ο Πικάσο έλεγε τα εξής: 

«Στην τέχνη, ο λαός δεν αναζητά πλέον ανακούφιση και εξύψωση. Αλλά οι "λεπτεπίλεπτοι", οι πλούσιοι, οι αργόσχολοι, αναζητούν το καινούργιο, το παράδοξο, το πρωτότυπο, το ασυνήθιστο, το σκανδαλώδες. Και εγώ, από τον κυβισμό και έπειτα, ικανοποίησα τους σοφούς και τους κριτικούς, με όλες τις ευμετάβλητες σαχλαμάρες που μου έρχονταν στο κεφάλι, και όσο λιγότερο με καταλάβαιναν, τόσο περισσότερο με θαύμαζαν. Με το να διασκεδάζω με αυτά τα παιχνίδια, αυτές τις κουταμάρες, αυτές τις σπαζοκεφαλιές, έγινα διάσημος και μάλιστα πολύ γρήγορα. Και η διασημότης για ένα ζωγράφο σημαίνει πωλήσεις, κέρδη, περιουσία, πλούτη. Και σήμερα όπως ξέρεις είμαι διάσημος, είμαι πλούσιος. Αλλά όταν βρίσκομαι μόνος με τον εαυτό μου, δεν έχω το κουράγιο να θεωρούμαι καλλιτέχνης με τη μεγάλη και την παλιά σημασία της λέξεως. Αυτοί ήσαν μεγάλοι ζωγράφοι, ο Τζιόττο, ο Ρέμπραντ, ο Τισιανός, ο Γκόγια. Δεν είμαι παρά ένας κοινός σαλτιμπάγκος, που κατάλαβε το πνεύμα των καιρών του και εξήντλησε όσο καλύτερα μπορούσε τη βλακεία, τη ματαιοδοξία, την φιλοχρηματία των συγχρόνων του. Είναι πικρή η εξομολόγησή μου, πιο θλιβερή απ' όσο φαίνεται, αλλά έχει την χάρη να είναι ειλικρινής».

Λοιπόν αν κάποιο έργο τέχνης δεν σας αρέσει, σας απωθεί ή σας προκαλεί αηδία, μη διστάζετε να εξωτερικεύετε τα αισθήματά σας. 

Μπορεί να έχετε εσείς περισσότερο δίκιο, από εκείνους που προσποιούνται ότι εκστασιάζονται, επειδή δεν τολμούν να εκφρασθούν με ειλικρίνεια, φοβούμενοι μήπως θεωρηθούν άσχετοι και ακαλλιέργητοι. Η απάτη και ο τυχοδιωκτισμός ακμάζουν και στον χώρο των καλλιτεχνών, όπως και παντού αλλού".

Μετά από αυτό το αιρετικό αλλά με ισχυρές βάσεις κείμενο, ας πούμε κι εμείς λίγα περί Τέχνης:

Η τέχνη είναι η αναπαράσταση της ζωής και της φύσης, αποτελεί όμως ένα ξεχωριστό κόσμο, μοναδικό και ανεπανάληπτο. Ακόμη, ένα μέσο που φέρνει τους ανθρώπους σε μια κατάσταση ισορροπίας με τον γύρω κόσμο και τους βοηθά να πλησιάσουν ο ένας τον άλλον, μέσα από μια καλλιτεχνική συγκίνηση. Κάνει τον άνθρωπο ικανό να κατανοήσει την πραγματικότητα. Επίσης με την τέχνη το άτομο βυθίζεται στο σύνολο, αντανακλάται η ικανότητά του να συμμερίζεται εμπειρίες και ιδέες με άλλους. Γνωστοί λογοτέχνες όπως ο Εμίλ Ζολά ή ο Γκουστάβ Φλωμπέρ αντιλήφθηκαν την τέχνη ως τον πιο έγκυρο εκφραστή της φύσης του ανθρώπου και των κοινωνικών συνθηκών, μέσα στις οποίες είναι υποχρεωμένος να ζει. Η τέχνη, σύμφωνα μ' αυτούς, είναι η αναπαραγωγή της ρέουσας, ζωντανής πραγματικότητας που έχει στόχο να μας βοηθήσει να εξηγήσουμε και να καταλάβουμε, τι στην αλήθεια συμβαίνει γύρω μας. Εξάλλου η αποστολή του καλλιτέχνη να αποτυπώσει στο έργο του την πραγματικότητα τον δεσμεύει απέναντι σε όλους εμάς. Οφείλει να δει την ανθρώπινη φύση και τις κοινωνικές συνθήκες με αντικειμενική ματιά, έτσι ώστε, έχοντας εμείς μπροστά μας την αυθεντική εικόνα της πραγματικότητας, να ξέρουμε πώς, βάσει αυτής, να ρυθμίσουμε τη δική μας ζωή καλύτερα.

 Η τέχνη διαφέρει από εποχή σε εποχή, από κοινωνία σε κοινωνία και από άνθρωπο σε άνθρωπο, ωστόσο θα παραμένει πάντοτε μια ανάγκη. Η τέχνη μπορεί να κάνει ένα άνθρωπο να νιώσει καλύτερα κι αυτό είναι κάτι πολύ σημαντικό. Κοιτάζοντας ένα έργο τέχνης, π.χ. ένα πίνακα, ο άνθρωπος προκαλεί στον εαυτό του αισθητική συγκίνηση, δέος και αφήνοντας την φαντασία του ελεύθερη νιώθει κάτι ανάλογο, με αυτό που αισθανόταν ο καλλιτέχνης, όταν δημιουργούσε. Ο άνθρωπος εξερευνά τον εσωτερικό του κόσμο κι αναζητά και στο περιβάλλον αντίστοιχες ψυχικές καταστάσεις. Εδώ θα μπορούσε να αναφερθεί ο Σοπενχάουερ, ο οποίος θεωρώντας ότι η δυστυχία είναι αναπόφευκτη προοπτική στη ζωή μας, πιστεύει ότι η τέχνη μπορεί να μας προσφέρει μια προσωπική λύτρωση. Κάθε έργο τέχνης, κατά τον Σοπενχάουερ αναπαριστά καθολικής σημασίας γεγονότα και πρόσωπα, μας αποσπά, όταν ερχόμαστε σε επαφή μαζί του, από την πραγματικότητα. Τότε, καθώς προσλαμβάνουμε τις διαχρονικές ιδέες του έργου τέχνης, λησμονούμε την ατομική μας παρουσία και παύουμε να θέλουμε κάτι συγκεκριμένο για τον εαυτό μας. Όμως η λύτρωσή μας μέσω της τέχνης είναι προσωρινή. Η αισθητική απόλαυση που μπορεί να μας προσφέρει ένα έργο τέχνης έχει όριο λήξης, διαρκεί όσο βρίσκεται ενώπιον μας το έργο τέχνης.

Η τέχνη μας κάνει τελικά να βλέπουμε τον κόσμο με άλλο μάτι, κι αν δεν υπήρχε, ο κόσμος μας πολύ σύντομα θα έχανε την ψυχή του, δηλαδή το ενδιαφέρον του. Χωρίς την τέχνη και την αίσθηση του ωραίου η ζωή μας θα ήταν φτωχότερη. Η κοινωνική διάσταση της τέχνης τονίστηκε ιδιαίτερα από ορισμένους σημαντικούς κοινωνικούς φιλοσόφους, όπως ο Κλωντ Σαιν Σιμόν ή ο Ωγκύστ Κοντ. Αυτοί απέρριψαν τον ισχυρισμό ότι η τέχνη μπορεί να είναι αυτοσκοπός και υποστήριξαν ότι η σημασία της βρίσκεται στην συμβολή της στην πραγματοποίηση του οράματος για μια μελλοντική κοινωνία χωρίς βία και εκμετάλλευση της μιας τάξης από την άλλη. Η τέχνη έχει αξία εφόσον μπορεί να συνδυάσει την ομορφιά με τη χρησιμότητά της. 
Ο καλλιτέχνης, για να επιτύχει στην κοινωνική αποστολή του, θα πρέπει να καταλάβει, ποιος θα πρέπει να είναι ο επιθυμητός στόχος της κοινωνίας, προς τον οποίο οφείλει με το έργο του να στρέψει το ενδιαφέρον των συνανθρώπων του. Η τέχνη πρέπει να έχει ένα συγκεκριμένο προσανατολισμό, να είναι στρατευμένη σε ένα ορισμένο κοινωνικό στόχο. Η ιδέα για τη στρατευμένη μορφή της τέχνης τονίστηκε ιδιαίτερα πρώτα από τον Λέοντα Τολστόι και αργότερα, στον 20ο αιώνα, από τους απολογητές της μαρξιστικής φιλοσοφίας.

 Ο Λέων Τολστόι ισχυρίστηκε ότι ο κοινωνικός χαρακτήρας της τέχνης, χάρη στον οποίο μπορεί να δικαιολογήσει την παρουσία της στην ζωή μας, διασφαλίζεται με δύο τρόπους. Η τέχνη, στον πρώτο τρόπο, οφείλει να μας προκαλεί συγκινήσεις τέτοιες, που όλοι να μπορούμε να μοιραστούμε από κοινού. Με αυτόν τον τρόπο θα συμβάλει, ώστε να έρθουμε πιο κοντά ο ένας τον άλλον. Ο άλλος τρόπος, είναι με τα έργα της να μας εμπνέει το ίδιο το αίσθημα της αδελφικότητας.

Κατά τον Τολστόι, ένα θεωρούμενο έργο τέχνης που δεν ικανοποιεί την κοινωνική αποστολή του, ουσιαστικά δεν είναι παρά προϊόν μιας κακής μορφής τέχνης. Εκείνοι όμως που προσέδωσαν το μέγιστο δυνατό βάθος στην ανάγκη ευθυγράμμισης της τέχνης προς τα κοινωνικά αιτήματα ήταν οι απολογητές της μαρξιστικής φιλοσοφίας, διανοούμενοι και καλλιτέχνες, που εμπνεύστηκαν από τις ιδέες του Φρίντριχ Ένγκελς και του Καρλ Μαρξ. Γι' αυτούς η τέχνη δικαιούται να υπάρχει, μόνο ως κάτι που συντελεί στην ικανοποίηση των όρων, που πρέπει να διέπουν την πορεία της κοινωνίας μας προς τον τελικό σκοπό της. Ως τέτοιο στόχο προέβαλαν την δημιουργία μιας κοινότητας ανθρώπων χωρίς ταξικές διακρίσεις. Στο συμπέρασμα αυτό ο Μαρξ κατέληξε, στην προσπάθειά του να ξεπεραστεί η αδικία που παρατήρησε μεταξύ των ανθρώπων.

 Σύμφωνα όμως με τους εισηγητές της θεωρίας για την τέχνη ως αυτοσκοπό (μεταξύ των οποίων πρωτεύουσα θέση κατέχει ο Όσκαρ Ουάιλντ), δεν υπάρχει τίποτε πιο σπουδαίο στον κόσμο από την τέχνη. Έτσι ο εκφραστής της έχει μια διάθεση υπεροχής απέναντι σε όλους τους άλλους. Αυτή η αίσθηση υπεροχής του, μαζί με την αφοσίωσή του, τον υποχρεώνει να ζει αποκομμένος από το κοινωνικό περιβάλλον του. Η απομόνωση αυτή του καλλιτέχνη, είναι ένας τίτλος τιμής γι' αυτόν, κάτι που του προκαλεί ένα αίσθημα υπερηφάνειας. Παράλληλα η προσκόλλησή του στο έργο τέχνης, τον κάνει να αισθάνεται ανεξάρτητος από τις δεσμεύσεις, που καθορίζουν τη ζωή των υπολοίπων ανθρώπων. Αυτή η τέχνη δεν εξυπηρετεί καμιά σκοπιμότητα έξω από τον εαυτό της. Ύψιστη υποχρέωση του καλλιτέχνη είναι να εξαντλήσει όλη τη δημιουργική ικανότητά του, προκειμένου να κάνει όσο πιο τέλειο γίνεται το έργο του. Σύμφωνα με τους απολογητές αυτή της θεώρησης, η τέχνη δεν μπορεί να υπηρετεί κανένα άλλο σκοπό εκτός από την ομορφιά, η οποία αναδεικνύεται μέσα απ' την μορφή του καλλιτεχνήματος.

Συμπυκνώνοντας το περιεχόμενο των κειμένων,  διακρίνουμε με ευκολία ότι ένα έργο τέχνης μένει ως οριστικό δημιούργημα αιωνίως, όπως και να ορίσουμε τον προορισμό, την χρήση και την χρησιμότητά του.

Όσον αφορά την ουσία της τέχνης, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης την χαρακτήρισαν σωστά σαν μίμηση και αναπαράσταση της πραγματικότητας.

Μάλιστα και τέλος, κατά τον Πλάτωνα, η τέχνη είναι "μίμησις μιμήσεως", γιατί η πραγματικότητα που αντιγράφει η τέχνη, είναι και αυτή αντίγραφο ενός άλλου, νοητού κόσμου (Πολιτεία).

Επεξεργασμένο φωτογραφικό έργο της Ν. Διαλησμά με υψηλό συμβολισμό

(Πηγές: Ένα άρθρο του "Βήματος", κείμενα σε περιοδικά, θέματα κυκλοφορούντα στο Διαδίκτυο, βιβλία και πανεπιστημιακές παραδόσεις).